A Lei de Estranxeiría mata e antes desgasta a nosa saúde mental

A Lei de Estranxeiría mata e antes desgasta a nosa saúde mental

A saúde foi sen dúbida o tema que marcou o ano 2020. A pandemia ocasionada polo brote da Covid 19 colocouno de cheo na axenda mediática e política provocando debates con distintos enfoques e capas de profundidade.

A capacidade dos sistemas nacionais de saúde para facer fronte a tal situación despois de décadas de recortes e desinvestimento a causa de políticas neoliberais. O fráxil equilibrio entre a responsabilidade colectiva e a garantía de dereitos e liberdades nun contexto de escalada do controle social. O conflito capital-vida plasmado nas medidas de protección do lucro das empresas fronte a protección da saúde e a garantía das necesidades básicas das persoas.

Con a crise sanitaria viuse claramente como os sectores que resultaron ser esenciais eran aqueles con condicións laborais mais precarias e con elevada participación de persoas migrantes. O risco de contaxio foi e segue sendo moi acusado para este colectivo ao estar en contacto directo co virus no ámbito dos coidados e tamén pola falta de medidas de protección. Todes[1] vimos a situación de indignidade na que viven os traballadores temporeiros, sen aceso a auga nin a un teito en medio da pandemia. Moitas tivemos coñecemento das denuncias de vulneracións de dereitos realizadas polas asociacións de empregadas do fogar e dos coidados ou de traballadoras sexuais.

A mestura entre segmentación laboral e desprotección fixo que se volvera a falar da saúde (e das exclusións para acceder a atención sanitaria) entre a poboación migrante. Desde o Real Decreto 16/2012, que retirou ese dereito ás persoas en situación irregular (e que non acabou de ser restaurado polo contra decreto do PSOE do 2018, pese a ser anunciado aos catro ventos) non se volvera a poñer tanto foco nas nosas condicións de saúde.

Así, no contexto pandémico, por un lado escoitamos os discursos neofascistas que sinalan os perigos de contaxio que supoñen as persoas chegadas pola fronteira de sur ou que sobreviven en campamentos miserables. Na súa liña, piden incrementar o control, o illamento, a segregación. Polo outro vemos como esquerda e ONG’s ben intencionadas falan dos factores de risco por razóns laborais, sociais ou habitacionais. No entanto, cando tratan de desmontar mitos e abordar a relación entre saúde e migración, seguen a cristalizar unha narrativa utilitarista. Xustifican que as persoas migrantes, pola súa xuventude e boas condicións de saúde, apenas empregan o sistema sanitario. Desde esa narrativa somos corpos saudábeis. Chegamos con capacidade para traballar e producir.

En ambas abordaxes da saúde sempre se está a apelar a dimensión biofisiolóxica. Polo xeral pouco se fala da saúde mental de quen migra e de como esta se ve agravada neste contexto de incerteza e de crises sobrepostas (económica, social, de coidados, ambiental) que impactan directamente aos sectores de poboación máis vulnerabilizados.

O feito de migrar por si só xa nos fraxiliza[2]. Sen querer homoxeneizar e seguir reproducindo a lóxica patoloxizante eurocéntrica e patriarcal que subxace a categorías diagnósticas como a chamada “Síndrome de Ulises”, hai un compoñente común nas experiencias migratorias. Deixar atrás un proxecto de vida, unha subxectividade e a pele que a envolve (a cultura na que te criaches, a historia que da significado ao presente individual e comunitario no que te insires, os valores sociais, familiares e persoais) para ir na busca de outro incerto, impreciso. Construído en base a expectativas e imaxinarios que a meirande parte das veces ten pouco que ver coa realidade. Asumir o peso da “decisión” e as responsabilidades que provoca.

Canta liberdade de escolla hai se a realidade de partida é de precariedade vital, falta de oportunidades e de realización persoal e profesional, de abandono, violencias, encorsetamento de quen es e de como e con que te relacionas? Como se mitiga a culpa ao sentir que tomaches unha  “decisión” equivocada e da que cada día é mais difícil desfacerse e volver atrás?

Procesos emocionais que se entrelazan co estrés que supón adaptarse e saír adiante nunha sociedade que te nega e inferioriza constantemente. Que pon en tela de xuízo a idoneidade da túa presenza nese territorio. Ou que a atrela a rendibilidade e a utilidade. E por enriba de todo, que te persigue. Fátima Masoud Salazar[3] sinala que as persoas racializadas e migrantes teñen mais posibilidades de “ser vítimas da psiquiatrización e de todas as institucións coercitivas do Estado”.

Un dos maiores factores de estres e malestar psíquico é a Lei de Estranxeiría e outros instrumentos legais represivos que se amparan na lóxica colonial racista e patriarcal española. Ter que agardar tres anos para poder acceder a un permiso de traballo e por tanto non ter mais posibilidade de sosterse que na economía informal, precisar reunir requisitos esixentes mesmo para xente autóctona unha vez completados estes tres anos, vivir co medo a unha identificación e a unha posible deportación, todo isto erosiona a saúde emocional. Instala a moitas persoas nunha vivencia de estres, medo, angustia, desesperanza e tristura.

O anterior, agarrado ao supremacismo eurobranco e a todo o seu marco de valores e construcións simbólicas, desgarra a autoestima das persoas migrantes. Comezan a dubidar do seu valor, dos seus saberes, de si mesmas e do seu poder como axentes de mudanza, como suxeitas, suxeites e suxeitos políticos. Pasan a habitar a espera e a interiorizar o conto neoliberal que culpabiliza as persoas do seus fracasos, cando de fato estamos a falar dun fracaso sistémico ou se cadra do éxito  dun proxecto civilizatorio que busca eliminar ou someter as existencias de quen sobra desde a súa lóxica macabra. En todo caso, podemos ver como se fractura o sentimento colectivo e se afoga as posibilidade de criar un nós, unha potencia de cambio. Unha trama na que poder resignificar as experiencias, comprender colectivamente o que sucede, nutrir o sentido de pertenza, activar a memoria larga (como dirían as irmás de Abya Yala[4]) e reforzar os potenciais para a transformación das vivencias e da realidade persoal e social.

Para chegar aí en moitas ocasións é preciso traballar en paralelo cos traumas experimentados durante a travesía ou durante o período no que se leva habitando este territorio. Quen da conta das perdas, dos abusos, das humillacións, das dores que portan eses corpos? Quen se responsabiliza de escoitalas e de reparar esas feridas?

No caso das persoas asignadas como mulleres ao nacer o impacto é aínda maior debido a coñecida interacción entre xénero e saúde mental. Polo xeral as mulleres teñen unha peor calidade de vida e saúde mental que os homes. Os roles de xénero ríxidos, as responsabilidades solapadas de coidados, o maior nivel de violencia ao que están expostas, a invisibilidade e o illamento, e por tanto a menor posibilidade de tecer redes de solidariedade, todos estes factores agravan o padecemento psíquico das mulleres migradas. Si se trata de mulleres racializadas o malestar tenderá a ser aínda mais acusado. Algúns destes factores de risco, ademais de outros de carácter específico, poden permear tamén as vivencias das persoas con identidades de xénero disidentes, repercutindo sobre a súa saúde mental.

Por todo o anterior considero que urxe poñer o foco na saúde psíquica das persoas migrantes. Recoñecer que somos moito mais do que ese imaxinario de suxeites saudábeis, que apenas acudimos ao centro de saúde e que estamos dispoñíbeis para xerar dividendos para o capital. A explotación, invisibilización e negación vanse filtrando e paulatinamente enférmanos, consume a nosa vitalidade, confianza, ilusións. Secuestra a nosa capacidade de soñar e de activarnos para mudar unha realidade que non nos ten en conta.

É fundamental que comecemos a idear formas de acompañamento psicosocial e emocional. Iso nos concirne a todo o tecido social que se posiciona na loita antirracista e contra as fronteiras. Precisamos deixar de ignorar a dimensión psíquica. Sempre chama mais atención atender das necesidades básicas, mais a saúde mental tamén o é.

Desde aí faise necesario seguir reivindicando a atención sanitaria como un dereito universal que debe ser concretado nun servizos públicos dignos, de calidade, ben dotados e que poidan dar resposta as necesidades da poboación. De toda a poboación, tamén das persoas migradas e/ racializadas.

Porén, en canto damos curso a esa reivindicación, precisamos explorar alternativas autoxestionarias desde os colectivos de base. Precisamos que os malestares, os loitos, os conflitos e os traumas abórdense cunha perspectiva de comprensión sistémica e de sensibilidade cultural, de apoio social e bo trato. Precisamos desenvolver un marco de acompañamento psicosocial antirracista, antipatriarcal e emancipador. Que fortaleza identidades e urda unha trama vincular que sustente procesos de cambio estrutural, desmontando narrativas, relacións e estruturas de poder.

Moito temos berrado que a Lei de Estranxeiría, e todo o marco lexislativo e político represivo racista e colonial, mata. O certo é que antes de chegar a extremos, a necropolítica desgasta a nosa saúde mental e mais aínda das persoas que se atopan en situación de irregularidade administrativa ou son solicitantes de protección internacional. O limbo no que as coloca o actual marco xurídico e o malestar psíquico que deriva desa situación pódese chegar a vivenciar como unha sorte de morte en vida.

Fronte a estratexia da dor e desarraigo, precisamos tecer urdimes antirracistas e feministas. Redes de apoio social e emocional tecidas con fíos de escoita, empatía, compañía, confianza, tenrura, horizontalidade, reparación e empoderamento colectivo para transformar de raíz as nosas vidas e a este sistema opresor.

 


[1] Este texto está redactado en linguaxe inclusiva. Tratamos de adoptar fórmulas que inclúan as identidades disidentes do binarismo de xénero pois, ben sabemos como feministas, o que non se nomea semella que non existe.

[2] De feito o autor Nabil Sayed-Ahmad considérao como un “acontecemento vital estresante” que constitúe un factor de risco. Sayed-Ahmad Beiruti, N. (2010). Experiencia de migración y salud mental. Hacia un nuevo modelo de salud. En L. Melero (Coord.), La persona más allá de la migración (pp. 259-292). Ceimigra.

[3]https://madinamerica-hispanohablante.org/racismo-y-salud-mental-fatima-masoud-salazar/

[4]Termo empregado polo pobo Kuna (Panamá e norte de Colombia) para nomear o continente que a partir da conquista colonial ficou coñecido como América. É revindicado polos feminismos decoloniais nunha aposta por renomear e reafirmar política e epistemoloxicamente a autonomia deses territorios e dos pobos que o habitan.